Vuåppâm da kueʹddelm 

Vuʹvddvaaldâšmkoontâr lij vuåppi riikk veʹrǧǧneǩ. Miʹjjid koʹlle jeeʹresnallšem vuõiggâdvuõttstaaʹne, vuâđđvuõiggâdvuõđid da staanâs pirrõʹsse õhttneei vuåppâmtuâj. Vuåppâp sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl, ouddpeâmm da mättʼtemtååim, peälštemtååim, alkohool kaaupšummuž da juâkkmõõžž, reâuggjieʹllem staanvuõđ, pirrõstiõrvâsvuõtthuâl da määŋgai jieʹllemvueʹǩǩharjjteeʹji toiʹmmjummuž. Måtam äʹššvuuʹdi da tåimmsuõʹrji vueʹzzeld mij vuåppmõš rääʹjtââvv tåʹlǩ kueʹdlmi ǩiõttʼtõõllma. 

Vuʹvddvaaldâšmkonttrest vuåppâmäʹšš vuäitt pueʹtted tuʹmmjem vuâlla mij aiccõõzz, kueʹddelm leʹbe iʹlmmtõõzz vuâđald. Nuʹbb veʹrǧǧneǩ še, mâʹte eeʹttiǩ-kååʹdd vuõiggâdvuõttäʹššooumaž leʹbe Valvira, vuäitt seʹrdded vuåppâmääʹšš ǩiõttʼtõõllmõõžž miʹjjid. Vuåppâmaaʹššin juuʹrdet ääʹšš leʹbe šõddmõõžž, koon vueʹzzeld seʹlvvtep, lie-a tõʹst tåimmam lääʹjj vuâsttsânji leʹbe muđoi läiʹttemnalla. 

Hoʹhsse: 

  • Liiŋk veʹǩǩe lääʹddǩiõllsaž seeidaid. 
  • Måtam äʹššvuuʹdi vueʹzzeld mij vuåppmõš rääʹjtââvv tåʹlǩ kueʹdlmi ǩiõttʼtõõllma (ouddmiârkkân mättʼtõõzz jäʹrjstummuš).  
  • Måtam äʹššvuuʹdi vueʹzzeld jiõk vueiʹt kueʹddlâʹstted miʹjjid, leâša vuäitak jeeʹres õhttvuõttvälddmõõžžin mušttled vuâmmšum pannčiõlǥâs ääʹššest (ouddmiârkkân teäʹǧǧpõõssmõš) 

Mii lij vuåppâmäʹšš? 

  • Vuåppâmaaʹššin juuʹrdet ääʹšš leʹbe šõddmõõžž, koon vueʹzzeld seʹlvvtep, lie-a ääʹššest tåimmam lääʹjj vuâsttsânji leʹbe muđoi läiʹttemnalla.  
  • Vuʹvddvaaldâšmkonttrest vuåppâmäʹšš vuäitt pueʹtted tuʹmmjem vuâlla mij aiccõõzz, kueʹddelm leʹbe jeeʹres õhttvuõttvälddmõõžž vuâđald. 

Mii lij kueʹddelm? 

  • Kueʹddelm lij vuåppâmveʹrǧǧnekka, mâʹte vuʹvddvaaldâšmkonttra, tuejjuum iʹlmmtõs aaibšum vââǥǥlaž mõõntõõllmõõžžâst leʹbe huõlteʹmesvuõđâst. Määŋg jeeʹres veʹrǧǧneeʹǩǩ tuʹtǩǩee kueʹdlmid.  
  • Privattooumaž, põõrǥâs ja õutstõs leʹbe veʹrǧǧneǩ vuäitt kueʹddlâʹstted miʹjjid määŋgain jeeʹres aaʹššin. Lââʹssteâđaid tõʹst, mäʹhtt tåimmap jeeʹres vuåppâmaaʹššin, kaaunak juõʹǩǩ äʹšš-sueʹrj kuõskki jiijjâs seeidast. 
  • Vuäitak kueʹddlâʹstted jiijjad kuõskki ääʹššest leʹbe nuuʹbb oummu peäʹlest. Kueʹddlâsttmõš da tõn ǩiõttʼtõõllmõš vuʹvddvaaldâšmkonttrest lij määustem.  
  • Nuʹbb veʹrǧǧneǩ še, mâʹte eeʹttiǩ-kååʹdd vuõiggâdvuõttäʹššooumaž leʹbe Valvira, vuäitt seʹrdded kueʹddelm ǩiõttʼtõõllmõõžž miʹjjid.

Kueʹddlâsttmõš

  • Tääʹrǩest, kooll-a äʹšš, mâʹst haaʹlääk kueʹddlâʹstted, vuʹvddvaaldâšmkonttâr tåimmvääʹld sizz.
  • Vääʹld lokku, što jeäʹp takainalla tuʹtǩǩed kueʹddelm, jõs 
    • tõt kuâskk pâʹjjel kueʹhtt eeʹjj vuäʹmm ääʹšš 
    • kueʹddelm lij kuõđđum nõõmteʹmmen leʹbe nuʹtt väillai teâđaivuiʹm, što tõʹst ij puäʹđ ouʹdde, mâʹst ääʹššest lij kõõččmõš 
    • mij miõlâst tõʹst ij leäkku vuâđđ leʹbe tõʹst lij uuʹcces miârktõs 
    • seämma ääʹšš kuõskki kueʹddelm lij ǩiõttʼtõllum juʹn ääiʹjben  
    • nuʹbb veʹrǧǧneǩ ǩiõttʼtââll ääʹšš. 
  • Maainâst, jõs pâi lij vueiʹtlvaž, vuõššân kääzzkõõzz ouddam leʹbe tuʹmmstõõǥǥ tuʹmmjam oummuin leʹbe suu ouddoummuin. Jõs ääʹššest lij vââʹǩǩ leʹbe jõs aaibšak, što äʹšš lij hueʹneld hoiddum, äʹšš vuäitt vuõiggned mainstummuž mâŋŋa. Vuʹvddvaaldâšmkonttâr tuʹmmstõõǥǥ vuäǯǯmõš kueʹdlma sätt peʹštted nuʹtt eeʹjj.  
  • Jõs tuu kueʹddelm kuâskk tiõrvâsvuõtthuâl, sosiaalhuâl, ouddpeâmm leʹbe reâuggsuõjjlummuž, vuäitak tuejjeed kääzzkõstaʹrjjeeja ǩeerjlaž mušttʼtõõzz ouddâl ko kueʹddlââstak vuʹvddvaaldâšmkonttra. Õhttâd tuu tuejjeem mušttʼtõõzz da tõõzz vuäǯǯmad vasttõõzz kueʹdlma. 
  • Haʹŋǩǩed väʹlddǩeeʹrj, jõs kueʹddlââstak nuuʹbb oummu peäʹlest. Tåʹlǩ lääǥǥlaž eeʹttkõʹstti vuäitt väʹlddǩeeʹrjtää vuäǯǯad tuʹmmstõõǥǥ suu eeʹttkâʹsttem oummu ääʹššest. Lääǥǥlaž eeʹttkõʹstti lij ouddmiârkkân vueʹllâkksa huõlteei leʹbe oummu ouddõsǩiõčči. 
  • Vääʹld lokku, što jõs väʹlddep tuu kueʹddelm tuʹtǩǩeemnalla, kuullâp kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl. Kuullmõõžž õhttvuõđâst vuõltteep kueʹddlõsttum vueʹsspeälla puk tuu tååimtem äʹššǩiiʹrjid. Tuu nõmm puätt teʹl kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl tiõttu.   
  • Vääʹld lokku, što kueʹddelmtuʹmmstõk lij peittast õnnum, jõs kueʹdlmest lie privaattlažvuõđ suejjeem diõtt õhttneei peittast õnnum teâđ, ouddmiârkkân sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl äʹššneǩteâđ.  
  • Vääʹld lokku, što kueʹddelmtuʹmmstõõǥǥâst ij vueiʹt vaiddled.

Ââldmõs ääiʹj väʹlddep ââʹnnma liâdǥlaž kääzzkõõzz kueʹddlâsttmõʹšše. Siâzztõõllâp, što kueʹddlââstak lomaakkin. Vuäitak kueʹddlâʹstted še luõvâld ǩeeʹrjteeʹl. 

Vuäitak vuõltteed tuu kueʹddelm mij rekisterâʹsttemkonttra neʹttpååʹštin še. Siâzztõõllâp, što âânak teʹl suejjuum neʹttpååʹšt. Nääiʹt lij šiõǥǥ tåimmad jeäʹrben, jõs kueʹddelm leʹbe tõn meâlddõs âʹnne seʹst privaattlažvuõđ suej sizz kuulli teâđaid. Liŋkk suejjuum neʹttpååšta lij tän seeid looppâst.  

Vuäitak vuõltteed kueʹddelm pååʹšt mieʹldd rekisterâʹsttemkonttra. Muuʹšt vuâllaǩeeʹrjted kueʹddelm. Vuäitak viikkâd tuu kueʹddelm rekisterâʹsttemkonttra. Kaaunak liiŋk mij rekisterâʹsttemkonttri õhttvuõtt-teâđaid tän seeid looppâst.  

Kueʹdlmest âʹlǧǧe leeʹd tuu nõmm da õhttvuõtt-teâđ, teâtt mõõn ääʹšš tõt kuâskk da mõõn diõtt ääʹššest lie tuu miõlâst tåimmam puästtad. Äšša õhttneei äʹššǩiiʹrjid lij šiõǥǥ piijjâd kueʹddelm meâlddõssân.

1. Vuäǯǯak rekisterâʹsttemkonttrest kuiʹttjummuž vuâsttaväʹlddmest, jõs leäk vuõlttääm kueʹddelm neʹttpååʹštin rekisterâʹsttemkonttra. 

2. Tobdstõõttâp kueʹdlma.  

A. Jõs tõt âânn seʹst määŋgaid jeeʹres kõõččmõõžžid, äšša tobdstõõttmõʹšše mâânn jäänab äiʹǧǧ.
B. Jõs ärvvtõõllâp, što kueʹddelm ij uuʹd määin äʹlǧǧed tååimaid, iʹlmmtep tõʹst tuʹnne samai sõõrǥab.  

3. Ko leäʹp välddam kueʹddelm tuʹtǩǩeemnalla, raukkâp tuʹst vueiʹtlvânji lââʹssteâđaid leʹbe haʹŋǩǩeep taarbliʹžžen ǩiõččum jeeʹres čiõlǥtõõzzid. 

4. Kuullâp kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl. Kuullmõõžž õhttvuõđâst vuõltteep kueʹddlõsttum vueʹsspeälla puk tuu tååimtem äʹššǩiiʹrjid, kook õhttne kueʹdlma. Säʹttep še raukkâd tuʹst vastti tõõzz, mâid leäʹp kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹlest kuullâm. 

5. Ko tuu kueʹddelm lij čouddum, tååimtep tuʹnne tuʹmmstõõǥǥ. Jõs leäk kueʹddlâsttam nuuʹbb oummu ääʹššest da kueʹddelm kuâskk peittast õnnum aaʹššid, vuõltteep tuʹnne  tuʹmmstõõǥǥ tåʹlǩ, jõs leäk tååimtam miʹjjid väʹlddǩeeʹrj. Juõʹǩǩ vueʹjjest iʹlmmtep, što kueʹddelm lij čouddum.  

6. Takainalla tååimtep kueʹddelmtuʹmmstõõǥǥ teâttan še kueʹddlõsttum vueʹsspeälla.

Vueiʹttep mij kueʹddelmtuʹmmstõõǥǥâst uʹvdded vaaldšemvuõđlaž ohjjummuž vueʹsspeälla, koon toiʹmmjummšest leäk kueʹddlâsttam. Vueiʹttep tuõttâd, što kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl mõõntõõllmõš lij leämmaž lääʹjjvuâsttsaž  

1) uuʹdeeʹl kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl tiõttu mij fiʹttjõõzz lääʹjjmeâldlaž mõõntõõllmõõžžâst  

2) ǩiiddteeʹl kueʹddlõsttum vueʹsspeäʹl vuâmmšummuž jiijjâs mõõntõõllmõʹšše nuʹtt, što tõt lij pueʹttiääiʹj lääʹjj leʹbe šiõǥǥ vaaldšemnääʹl meâldlaž 

3) uuʹdeeʹl mošttʼtõõzz pueʹttiääiʹj toiʹmmjummuž vääras.

Lomakkliiŋk

Kueʹddlâʹsttemlomakk da väʹlddǩeʹrjj (Lomakk lääddas)

Staan-neʹttpååʹšt

Staan-neʹttpååʹšt

Rekisterâʹsttemkonttri õhttvuõtt-teâđ

Rekisterâʹsttemkoontârkääzzkõõzz