Mij vuåppâp
Vuʹvddvaaldâšmkoontâr lij vuåppi riikk veʹrǧǧneǩ. Miʹjjid koʹlle jeeʹresnallšem vuõiggâdvuõttstaaʹne, vuâđđvuõiggâdvuõđid da staanâs pirrõʹsse õhttneei vuåppâmtuâj.
Kääzzkâʹsttep tuu miõlsteen persoonlânji še.
Vuʹvddvaaldâšmkoontâr lij vuåppi riikk veʹrǧǧneǩ. Miʹjjid koʹlle jeeʹresnallšem vuõiggâdvuõttstaaʹne, vuâđđvuõiggâdvuõđid da staanâs pirrõʹsse õhttneei vuåppâmtuâj.
Vuʹvddvaaldâšmkoontâr vuäpp sosiaal- da tiõrvâsvuõtthuâl, ouddpeâmm da mättʼtemtååim, peälštemtååim, alkohool kaaupšummuž da juâkkmõõžž, reâuggjieʹllem staanvuõđ, veʹrǧǧniiʹǩǩi digikääzzkõõzzi vuällamvuõđ, pirrõstiõrvâsvuõtthuâl da määŋgai jieʹllemvueʹǩǩharjjteeʹji toiʹmmjummuž. Måtam äʹššvuuʹdi da tåimmsuõʹrji vueʹzzeld mij vuåppmõš rääʹjtââvv tåʹlǩ kueʹdlmi ǩiõttʼtõõllma.
Mij vuåppmõõžž pääiʹǩ da äʹššneeʹǩǩ lie
- kååʹdd da kåʹddõhttâm
- põrggâz, õutstõõzz da ämmatharjjteei, kook taʹrjjee mij vuåppâm kääzzkõõzzid
- tuâjjuʹvddi.
Vuåppmõš vooudlânji da väʹlddkååddlânji
Vueiʹvvääššlânji juõʹǩǩ vuʹvddvaaldâšmkonttâr vuåppâmvasttõs kuâskk tåʹlǩ tõn jiijjâs toiʹmmjemvuuʹd. Čårstõõǥǥ lie. Täid vuåppâmtuâjaid håidd õhtt vuʹvddvaaldâšmkoontâr puki vuʹvddvaaldâšmkonttri peäʹlest:
- Neʹttseeidai vuällamvuõtt (Saujj-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Teäʹǧǧpõõssmõõžž da terroriism teäggtummuš (Saujj-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Panttlaiʹnnʼjemstroiʹttel, peʹrrjemkonttâr di jåʹttlõs läinn- da verddsažläinnuʹvddi (Saujj-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Vaŋggtiõrvâsvuõtthuâll da peälštemviõǥǥi tiõrvâsvuõtthuâll (Tâʹvv-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Čiõkkâmtåimm (Nuõrtt-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Kaunnum täʹvvri konttâr (Viõstâr- da Siiʹsǩ-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Ruõccǩiõllsaž ouddpeâmm da mättʼtemtåimm (Viõstâr- da Siiʹsǩ-Lääʹddjânnam vuʹvddvaaldâšmkoontâr)
- Määŋg reâuggsuõjjlummuž vaʹstteemvuuʹd tuâjain lie õõut vuʹvddvaaldâšmkonttrest. Täk väʹlddkååddlaž tuâj lie jeäʹrbi mieʹldd nuõrr tuâjjlaid õhttneei lååʹv, tuâjjaaiʹji čoʹrstemlååʹv da leäʹmnnilååʹv. Lââʹssteâđaid kaaunak reâuggsuõjjlemvaaldâšm neʹttseeidain. Reâuggsuõjjlemvaaldâšm neʹttseeid, ävvne ođđ seeidast.
Måkam tuejjeejain mij vuåppmõš šâdd?
- Määŋgain tåimmsuõʹrjin mij äʹšštobddi räʹjje vuåppâmprograamm da tõõzz õhttneei toimmupiijjâmplaan. Täid raajât õhttsažtuâjast jeeʹres äʹšštobddiorganisaatioi- da veʹrǧǧniiʹǩǩivuiʹm. Vuåppâmprograammin äuʹǩǩeep tuʹtǩǩeemteâđaid, ohjjeei ministeriai vuäʹppõõzzid di ouddmiârkkân halltõsprograamm.
- Plaan mieʹldd ouddneei vuåppmõõžž mieʹldd tuejjeep reaktiivlaž vuåppmõõžž, kååʹtt jåttai mij aiccõõzz leʹbe ouddmiârkkân kueʹddelm vuâđald. Måtam tåimmsuõʹrjin mij vuåppmõš rääʹjtââvv tåʹlǩ kueʹdlmi ǩiõttʼtõõllma.
- Täʹrǩstemkõʹllʼjummuž lie mij vuåppmõõžž vueʹss. Tuejjeep ärvvtõõllmõõžž täʹrǩstemkõʹllʼjummuž taarbâst vueʹjjest ǩidd ååreeʹl. Täʹrǩstemkõʹllʼjummšid tuejjeep suåveeʹl leʹbe ouddǩiõʹtte iʹlmmteǩani. Tuejjeep še viõkkšõsvuåppmõõžž kampanjaid, koid määŋg vuâra väʹlddep õhttsažtuâjjkueiʹmmen jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩid mâʹte pååʹles, Piiđvaaldâšm leʹbe Valvira.
- Ohjjeep mij äʹššniiʹǩǩid tåimmad laaʹjji meâldlânji. Nääiʹt tuejjeep ooudpeäʹlnn tuâj huõlteʹmesvuõđi cõggâm diõtt. Jäʹrjstep škooultem- da ohjjeemšõddmõõžžid, vuõltteep ohjjeemǩiiʹrjid da uʹvddep vuäʹpstummuž mij äʹššniiʹǩǩid – kooʹddid, põrggsid, õutstõõzzid, ämmatharjjteeʹjid da tuâjjuʹvddjid. Lååʹppvaaldâšm lij še vueʹssen ooudpeäʹlnn šõddi vuåppmõõžžâst.
- Jiijjâsvuåppmõš lij kõskksaž tuejjeeja, ko haaʹleet taʹrjjeed vueʹǩǩšõs da staanâs kääzzkõõzz. Ohjjeep vueʹsspieʹlid, koid vuåppâp, tuejjeed plaan mieʹldd ouddneei jiijjâsvuåppmõõžž. Ouddmiârkkân poorrâmpäiʹǩǩpõõrǥâsneǩ âlgg raajjâd jiijjâsvuåppâmplaan, što son vuäitt vuäǯǯad alkohool jueʹǩǩemlååʹv. Ouddmiârkkân sosiaal- da tiõrvâsvuõttkääzzkõõzzi puuʹtʼteeʹjin da ouddpeâmm taʹrjjeeʹjin kaiʹbbjet jiijjâsvuåppâmplaan.
Mäʹhtt vuåppâmäʹšš ouddan?
- Vuʹvddvaaldâšmkonttrest vuåppâmäʹšš vuäitt pueʹtted tuʹmmjem vuâlla mij aiccõõzz, kueʹddelm leʹbe iʹlmmtõõzz vuâđald. Vuåppâmaaʹššin juuʹrdet ääʹšš leʹbe šõddmõõžž, koon vueʹzzeld seʹlvvtep, lie-a tõʹst tåimmam lääʹjj vuâsttsânji leʹbe muđoi läiʹttemnalla.
- Ko äʹlǧǧep ǩiõttʼtõõllâd vuåppâmääʹšš, haʹŋǩǩeep jeeʹres čiõlǥtõõzzid, koid ǩiõččâp taarbliʹžžen, da vuõltteep vuåppmõõžž vueʹsspeälla čiõlǥtemraukkmõõžž. Vueiʹttep še tuejjeed täʹrǩstemkõʹllʼjummuž da taarb mieʹldd vuõltteed vueʹsspeälla lââʹssčiõlǥtemraukkmõõžž.
- Ko leäʹp vuäǯǯam čiõlǥtõõzzid, ärvvtõõllâp, lij-a vuåppmõõžž vueʹsspeäʹl toiʹmmjummšest mii-ne lääʹjjvuâsttsaž leʹbe läiʹttemnalla, koon õõlǥči koʹrjjeed. Vuåppâmääʹššest tuejjeep takainalla tuʹmmstõõǥǥ. Ouddmiârkkân reâuggsuõjjlummšest vuåppâmääʹšš čåuddmõš vuäitt pääʹcced tåʹlǩ ǩeeʹrj ool piijjmõššân täʹrǩstem-mušttlõʹsse.
Vuåppâmääʹšš tuʹmmstõõǥǥâst lij teâtt tõʹst, lij-a ääʹššest tuõttum mii-ne lääʹjjvuâsttsaž leʹbe läiʹttemnalla. Tuʹmmstõõǥǥâst lij še ohjjummuš toiʹmmjummuž koʹrjjeem diõtt. Tuʹmmstõk toiʹmmai lââʹssen ooudpeäʹlnn šõddi vuåppmõššân pueʹttiääiʹj vääras. Vuåppâmääʹšš ǩiõrǥtummuš sätt ääʹšš veeidasvuõđâst ǩidd ååreeʹl peʹštted joba nuʹtt eeʹjj.
Tuʹmmstõõǥǥâst, koon uʹvddep vuåppâmääʹššest, vueiʹttep
- tuõttâd, što vuåppmõõžž vueʹsspeäʹl mõõntõõllmõš lij leämmaž lääʹjjmeâldlaž
- ǩiiddted vuåppmõõžž vueʹsspeäʹl vuâmmšummuž jiijjâs mõõntõõllmõʹšše nuʹtt, što tõt lij pueʹttiääiʹj lääʹjj leʹbe šiõǥǥ vaaldšemnääʹl meâldlaž
- uʹvdded mošttʼtõõzz pueʹttiääiʹj toiʹmmjummuž vääras
- mieʹrreed vuåppmõõžž vueʹsspeäʹl tuejjeed muttsid. Uʹvddep tõi tuejjummša mieʹrrääiʹj. Vueiʹttep še piijjâd akkeemsääkk tuʹmmstõõǥǥ jääʹǩǩtem diõtt.
- Vueiʹttep še taarb mieʹldd tuejjeed reäkkõsiʹlmmtõõzz pååʹlsa.
Tuʹmmstõõǥǥâst, koon uʹvddep vuåppâmääʹššest, jeäʹp vueiʹt
- kååʹmted leʹbe muʹtted jeeʹres veʹrǧǧniiʹǩǩi tuʹmmjem tuʹmmstõõǥǥid
- mieʹrreed mäʹhssemnalla koʹrvvõõzzid
- mieʹrreed vuåppmõõžž vueʹsspeäʹl tuejjeed tuʹmmstõõǥǥ, mâʹst lij tiõttum siiskõs, leʹbe tiõttum tååimaid
- mieʹrreed vuåppmõõžž vueʹsspeälla raŋstõõzz
- uʹvdded veʹrǧǧ- leʹbe tuâjjkõskkvuõʹtte õhttneei meärrõõzzid.
Looǥǥ lââʹzz jeeʹres äʹššvuuʹdi vuåppmõõžžâst di kueʹdlmin, koid vuäitak tuejjeed (lääddas)
• personäʹššneʹǩǩen
• põrggsen da õutstõssân
• veʹrǧǧneʹǩǩen.