Kocceem já kuoddâlmeh

Kuávluhaldâttâhvirgádâh lii koccee staatâ virgeomâhâš. Mijjân kuleh jieškote-uvlágáneh riehtitoorvon, vuáđuvuoigâdvuođáid já torvolâš pirrâsân lahtojeijee kocceempargoh. Mij kocceep sosiaal- já tiervâsvuotâhuolâttâs, arâšoddâdem já máttááttâstooimâ, kááijumtooimâ, alkohol vyebdim já adelem, pargoeellim torvolâšvuođâ, virgeomâhái digipalvâlusâi juksâmvuođâ, pirâstiervâsvuotâhuolâttâs já maaŋgâi iäláttâshárjutteijei tooimâid. Mottoom fáádái já toimâsuorgij uásild mii kocceem raijâšuvá tuše kuoddâlmij kieđâvušmân.

Kuávluhaldâttâhvirgáduvâst kocceemäšši puáhtá puáttiđ kieđâvušmân mii jieččân huámášume, kuoddâlem tâi almottâs keežild. Meiddei nubbe virgeomâhâš, tegu ovdâskode riehtiäššiolmooš tâi Valvira, puáhtá sirdeđ kocceemääši kieđâvuššâm mijjân. Kocceemäšši meerhâš ääši tâi tábáhtus, mon uásild mij selvâttep, láá-uv ton ooleest toimâm laavâ vuástá tâi mudoi läitittittee vuovvijn.

Huámmáš:

  • Liiŋkah tuálvuh suomâkielâlâš sijđoid.
  • Motomij fáádái uásild mii kocceem raijâšuvá tuše kuoddâlmij kieđâvušmân (ovdâmerkkân máttááttâs ornim). 
  • Motomij fáádái uásild jieh pyevti toohâđ mijjân kuoddâlem, mutâ puávtáh eres ohtâvuotâväldimáin muštâliđ aiccum puástuvuođâst (ovdâmerkkân ruttâpoossâm).

Mii lii kocceemäšši?

  • Kocceemäšši meerhâš ääši tâi tábáhtus, mon uásild mij selvâttep, láá-uv ääši ooleest toimâm laavâ vuástá tâi mudoi läitittittee vuovvijn. 
  • Kuávluhaldâttâhvirgáduvâst kocceemäšši puáhtá puáttiđ kieđâvušmân mii jieččân huámášume, kuoddâlem tâi eres ohtâvuotâväldim keežild.

Mii lii kuoddâlem?

  • Kuoddâlem lii kocceemvirgeomâhâžân, tegu kuávluhaldâttâhvirgádâhân, tohhum almottâs epidum puástu monâttâlmist tâi kuáridmist. Maaŋgah sierâ virgeomâhááh totkeh kuoddâlmijd. 
  • Priivaat olmooš, irâttâs já siärvus tâi virgeomâhâš pyehtih toohâđ mijjân kuoddâlem maaŋgâ eres ääšist. Kaavnah taan uási sierâ fáádái siijđoin lasetiäđuid tast, maht mij toimâp jieškote-uv kocceemčuosâttuvâst.
  • Tun puávtáh toohâđ kuoddâlem olssâd kyeskee ääšist tâi nube ulmuu peeleest. Kuoddâlem toohâm já ton kieđâvuššâm kuávluhaldâttâhvirgáduvâst lii mávsuttem. 
  • Nubbe virgeomâhâš, tegu ovdâskode riehtiäššiolmooš tâi Valvira, puáhtá sirdeđ kuoddâlem kieđâvuššâm mijjân.

Kuoddâlem toohâm

  • Täärhist, kulá-uv äšši mast halijdah kuoddâliđ kuávluhaldâttâhvirgáduv toimâvááldán. 
  • Huámmáš, ete mij ep táválávt tuuđhâ kuoddâlem, jis
    • tot kuáská paijeel kyehti ive puáris ääši
    • kuoddâlem lii kuođđum nomâtteemmin tâi nuuvt vááijuvlâžžân, ete tast ij almoon, mon ääšist lii koččâmuš
    • tot lii mii mielâst äšittem tâi merhâšume tááhust ucce
    • siämmáá áášán kyeskee kuoddâlem lii kieđâvuššum jo ovdil 
    • nubbe virgeomâhâš kieđâvuš ääši.
  • Jis lii peri máhđulâš, savâstâl vistig palvâlus adelâm tâi miärádâs toohâm ulmuin tâi suu ovdâulmuin. Jis lii tábáhtum feilâ tâi tun epidah ete äšši lii tipšum hyeneeht, äšši puáhtá tivoniđ savâstâllâm maŋa. Kuávluhaldâttâhvirgáduv miärádâs uážžum kuoddâlmân puáhtá pišteđ suullân ive. 
  • Jis tuu kuoddâlem kuáská tiervâsvuotâhuolâttâsân, sosiaalhuolâttâsân, arâšoddâdmân tâi pargosuojâlmân, puávtáh toohâđ palvâlusfalâdeijei kirjálii muštottâs ovdil ko toovah kuávluhaldâttâhvirgádâhân kuoddâlem. Labde kuoddâlmân jieijâd toohâm muštottâs já toos ožžum vástádâs.
  • Haavâ väldikirje, jis toovah kuoddâlem nube ulmuu peeleest. Tuše lavâlâš ovdâsteijee puáhtá uážžuđ miärádâs jieijâs ovdâstem ulmuu ääšist väldikirjettáá. Lavâlâš ovdâsteijee lii ovdâmerkkân vyeliahasii huolâtteijee tâi ulmuu hiätukoccee.
  • Huámmáš, ete jis mij väldip tuu kuoddâlem tutkâmnáál, mij kuullâp kuoddâlem čuosâttuv. Mij vuolgâttep kuullâm ohtâvuođâst kuoddâlem čuosâttâhân puoh tuu toimâttem äššikiirjijd. Tuu nommâ puátá talle kuoddâlem čuosâttuv tiätun.  
  • Huámmáš, ete kuoddâlemmiärádâs lii syeligâssân tolâttittee, jis kuoddâlmist láá priivaatvuođâ suoijimân lahtojeijee syeligâssân tolâttittee tiäđuh, ovdâmerkkân sosiaal- já tiervâsvuotâhuolâttâs äššigâstiäđuh. 
  • Huámmáš, ete kuoddâlemmiärádâsâst ij pyevti väidiđ.

Mij väldip forgâpalij kiävtun šleđgâlii palvâlus kuoddâlem tohâmân. Mij avžuuttep, ete toovah kuoddâlem luámáttuvváin. Puávtáh toohâđ tom meiddei rijjâhámásávt.

Puávtáh vuolgâttiđ kuoddâlem kirjimkontturân meiddei šleđgâpostáin. Mij avžuuttep, ete kiävtáh talle syeijejum šleđgâpoostâ. Návt lii pyeri toimâđ eromâšávt, jis kuoddâlem tâi ton labdos siskeldeh priivaatvuođâ suáján kullee aašijd. Liŋkkâ syeijejum šleđgâpoostân lii taan siijđo loopâst. 

Puávtáh vuolgâttiđ kuoddâlem poostâ mield kirjimkontturân. Mušte vuáláčäälliđ kuoddâlem. Puávtáh tuálvuđ jieijâd kuoddâlem kirjimkontturân. Kaavnah liiŋkâ mii kirjimkontturij ohtâvuotâtiäđoid taan siijđo loopâst. 

Kuoddâlmist kalgeh leđe tuu nommâ já ohtâvuotâtiäđuh, tiätu moos tot kuáská já mondiet ääšist láá tuu mielâst toimâm puástud. Áášán lahtojeijee äššikiirjijd lii pyeri pieijâđ kuoddâlem labdosin.

1. Tun uážuh kirjimkontturist vuástáväldimalmottâs, jis tun lah vuolgâttâm kuoddâlem šleđgâpostáin kirjimkontturân.

2. Mij uápásmep kuoddâlmân. 

A. Jis tot siskeeld maaŋgâ sierâ koččâmuš, áášán uáppáásmân mana eenâb äigi. 
B. Jis mij arvâlep, ete kuoddâlem ij addel suujâ älgiđ toimáid, mij almottep tast tunjin nuuvt jotelávt ko máhđulâš. 

3. Ko mij lep váldám kuoddâlem tutkâmnáál, mij pivdep tust máhđulávt lasetiäđuid tâi haahâp eres čielgâdâsâid maid anneep tarbâšlâžžân.

4. Mij kuullâp kuoddâlem čuosâttuv. Mij vuolgâttep kuullâm ohtâvuođâst kuoddâlem čuosâttâhân puoh tuu mijjân toimâttem äššikiirjijd, moh lahtojeh áášán. Mij pyehtip meiddei táttuđ tust vástádâs toos, maid mij lep kuullâm kuoddâlem čuosâttuvâst.

5. Mij vuolgâttep tunjin miärádâs, ko tuu kuoddâlem lii čovdum. Jis tun lah toohâm kuoddâlem nube ulmuu ääšist já kuoddâlem kuáská syeligâssân tolâttittee aššijd, mij vuolgâttep tuše, jis tun lah toimâttâm mijjân väldikirje. Jyehi tábáhtusâst mij almottep, ete kuoddâlem lii čovdum. 

6. Táválávt mij toimâttep kuoddâlemmiärádâs tiättun meiddei kuoddâlem čuosâttâhân.

Mij pyehtip adeliđ kuoddâlemmiärádâsâst haldâttâhlii stivrim uásipiälán, mon toimâmist tun lah kuoddâlâm. Mij pyehtip celkkiđ, ete kuoddâlem čuosâttuv monâttâllâm lii lamaš laavâ vuástá 

1) pyehtimáin kuoddâlem čuosâttuv tiätun mii uáinu laavâmiäldásii monâttâlmist 

2) piejâmáin kuoddâlem čuosâttuv huámášume monâttâllâmsis nuuvt, ete tot lii joođhâst laavâ tâi pyere haldâttâhvyevi miäldásâš

3) addelmáin huámášuttem puátteevuođâ toimâm várás.

Luámáttâhliiŋkah

Kuoddâlemluámáttâh já väldikirje (Luámáttâh suomâkielân)

Torvošleđgâpostâ

Torvošleđgâpostâ

Kirjimkontturij ohtâvuotâtiäđuh

Kirjimpalvâlusah